Kapitalizm - czym jest kapitalizm? Jak i kiedy powstał? Jaka jest kondycja kapitalizmu?
Początki i rozwój kapitalizmu
Kapitalizm zrodził się w Europie na przestrzeni XVI i XVII wieku i był wynikiem załamania się feudalizmu. Wraz z kapitalizmem wykształciło się społeczeństwo rynkowe i kapitalistyczne. Kapitaliści opowiadali się za gospodarką, która będzie wolna od wszystkich wewnętrznych ingerencji, a więc za gospodarką wolnorynkową. Zmiany, jakie dokonały się w tamtym czasie, określane są mianem „rewolucji handlowej”.
Na przełomie XVIII i XIX wieku kapitalizm miał już postać wolnokonkurencyjną, co oznaczało brak regulacji ze strony władzy, jeśli chodzi o w stosunki pracodawca-pracownik, czy działanie konkurencji. U podstaw kapitalizmu wolnokonkurencyjnego leżał liberalizm ekonomiczny i polityczny. System ten zaczął się zmieniać w drugiej połowie XIX wieku, bo właśnie wtedy doszło do centralizacji kapitału i powstania kapitalizmu monopolistycznego.
Wraz z monopolem powstały spółki akcyjne. Wskutek zmian o podłożu politycznym, społecznym i ideologicznym doszło do przejęcia przez państwo kontroli nad zasadami działania rynków oraz zwiększenia zakresu ingerencji w gospodarkę.
W ostatnich latach kapitalizm przyniósł ogromny wzrost gospodarczy niektórym krajom południowo-wschodniej Azji
Kapitaliści kontra robotnicy
W Europie, dzięki wysokiej inflacji, a przy tym wzroście cen i stałych stawkach płac, ten system gospodarczy nabrał tempa i pozwolił na gromadzenie kapitału i rozwój gospodarczy.
Gospodarka kapitalistyczna wyróżniała dwie klasy społeczne: przedsiębiorców i pracowników. Różnice pomiędzy kapitalistami a robotnikami były na początku ogromne.
Pracownicy, którzy zostali pozbawieni praw, często za pracę nie uzyskiwali zapłaty pozwalającej na utrzymanie ich rodzin. Efektem tych działań było powstanie pierwszych ruchów, których celem było domaganie się sprawiedliwego podziału. Ruchy społeczne w latach 60. XX wieku zaczęły odgrywać w społeczeństwie znaczącą rolę.
To zjawisko wyróżniło dwa odłamy kapitalizmu:
- Ludowy, czyli pogląd głoszący, że wszystkie zmiany stosunków własnościowych w gospodarce prowadzą do wyodrębnienia się odłamu kapitalizmu. Następuje wtedy rozproszenie kapitału, co pozbawia kapitalistów ekonomicznej przewagi i doprowadza do zaniknięcia najważniejszej przyczyny konfliktu na linii kapitalista-robotnik.
- Państwowy, czyli sposób prowadzenia polityki gospodarczej, w którym państwo interweniuje w podstawowe dziedziny gospodarki. Kapitalizm państwowy skupia się na rozwijaniu sektora państwowego.
Kapitalizm – kto jest jego twórcą?
Za ojca kapitalizmu uważa się Adama Smitha. To pierwszy teoretyk tego ustroju. Podawał on zasadę, według której jednostka ugruntowana w stabilnym systemie będzie dążyć do doskonalenia wytwarzanego produktu bez ingerencji państwa, skutkiem czego gospodarka nie tylko się wzbogaci, ale będzie bardziej wydajna.
Teoria, którą stworzył, dała początek teorii ekonomii politycznej, następnie ekonomii.
Profesor dr hab. Witold Kwaśnicki analizował postawę Adama Smitha:
Dla Smitha kapitalizm był doskonały, harmonijny, nastawiony na człowieka. Uważał, że to umożliwia państwu szybki rozwój, a z drugiej strony zapewnia obywatelom jednocześnie wolność.
Kapitalizm według Marksa
Teoria, jaką przedstawiał niemiecki filozof, socjolog i ekonomista Karol Marks głosiła, że kapitalizm rośnie dzięki słabemu wynagradzaniu pracownika. Kapitał i kapitalistyczne fortuny wzrastały na tym co robotnikom zabierano za ich uczciwą pracę. Karol Marks w odróżnieniu od Adama Smitha w kapitalizmie dostrzegał wiele wewnętrznych sprzeczności.
Swoimi tezami udowadniał, że jest to zwykły wyzysk na bazie, którego opracowany jest cały jego mechanizm. Jego zdaniem bieda siły roboczej i odbieranie jej części wynagrodzenia umacniała tylko kapitalistyczną własność i tworzyła więcej kapitalistycznych miejsc pracy.
W swoich wizjach przewidywał koniec kapitalizmu poprzedzony walką klas. Uważał też, że naturalnym następstwem systemu kapitalistycznego będzie socjalizm.
Istnieje co najmniej pięć modeli kapitalizmu:
- anglosaski (np. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania)
- socjaldemokratyczny/skandynawski (np. Dania, Szwecja)
- kontynentalny (np. Niemcy, Francja)
- azjatycki (np. Japonia, Korea Południowa)
- południowoeuropejski (np. Hiszpania, Włochy)
Różne formy kapitalizmu, w różnym stopniu traktują takie zagadnienia jak m.in. wolny rynek, czy własność państwowa.
Gdzie w tym zestawieniu plasuje się Polska?
Tutaj sprawa jest nieco bardziej skomplikowana i w praktyce nie sposób wrzucić nas w ramy jednego ze znanych modeli społeczeństwa kapitalistycznego. W krajach z dużą rysą historyczną wyróżnia się nowe trend kapitalizmu, który jednak ciężko sklasyfikować.
To, co charakteryzuje polski kapitalizm to przede wszystkim system wyborczy, duża liczba spółek skarbu państwa czy liberalne zasady opodatkowania pracy.
Jednak faktem jest, że szybki rozwój Polski po roku 1989 w rezultacie, spowodował luki w systemie docelowym. Polska często porównywana do innych państw (np. druga Irlandia) wymknęła się spod kontroli i poszła w innym nieokreślonym dotąd kierunku kapitalizmu.
Co ciekawe indeks ogólny kapitalizmu z 2017 roku był dla Polski dość łaskawy i wywindował ją na szesnastą pozycję w rankingu krajów rozwiniętych.
Kapitalizm a koronawirus
Pandemia spowodowana koronawirusem podważa fundamenty kapitalizmu. Światowa gospodarka stoi przed widmem recesji, a to wydaje się zagrożeniem dla kapitalizmu. Czy to słuszne obawy? Uczeni twierdzą, że nawet wielki kryzys nie ma mocy, aby doprowadzić do jego upadku.
W sprawie sytuacji gospodarczo społecznej głos zabrał Paolo Gentiloni, komisarz do spraw gospodarki Unii Europejskiej:
Europejczycy żyją w trudnych czasach. Pandemia nie odpuszcza, a jej konsekwencje społeczne i gospodarcze są coraz bardziej widoczne. Na szczęście widać wreszcie światło na końcu tunelu.
W 2022r. poziom PKB w Unii powinien powrócić do wartości sprzed pandemii. Jest to wcześniej niż oczekiwano, mimo że odrobienie strat z 2020r. nie może odbyć się szybko a jego tempo różnić się będzie w różnych częściach Europy. Prognoza ta obarczona jest jednak dużym ryzykiem, związanym na przykład z nowymi wariantami COVID-19 i globalną sytuacją epidemiologiczną.
Pomimo załamania gospodarczego w dzisiejszych czasach wydaje się, że kapitalizm ma się całkiem dobrze, a pandemia jest jedynie spotkaną na jego drodze przeszkodą.
Struktura kapitalizmu kształtowała się przez stulecia. Nie tylko światowy krach, ale również szereg innych czynników byłby konieczny, aby go obalić. Prognozy dotyczące kapitalizmu są zatem zaskakująco optymistyczne. Trudno jednak przewidzieć skutki pandemii Covid-19.
Jej konsekwencje na chwilę obecną są niemożliwe do oszacowania w przyszłości. Z pewnością nadejdzie koniec pandemii i świat powróci do rzeczywistości. Tylko jak będzie wyglądała ta rzeczywistość?
